Twierdza
Dęblin
Rozbudowa i modernizacja twierdzy Dęblin
Pod koniec lat 70-tych XIX wieku, na wniosek generała Todtlebena, postanowiono twierdzę zmodernizować na obóz warowny przez wzmocnienie go wysuniętymi do przodu siedmioma fortami, z czego cztery zlokalizowano na prawym brzegu Wisły, zaś pozostałe trzy na brzegu lewym. Roboty rozpoczęto w 1878. Wszystkie forty zbudowano na planie pięcioboku, < PLAN SYTUACYJNY > wszystkie też miały zbliżoną do siebie wielkość i warunki artyleryjskie. Zasadnicze parametry fortów oparte zostały o doświadczenia wojny rosyjsko - tureckiej 1877-78. Każdy obiekt posiadał dwa wały: niski dla piechoty i zanim wysoki dla artylerii. Murowane oskarpowanie ukryte było w fosie bronionej kaponierami skarpowym; w każdym forcie znajdowały się też koszary szyjowe dla załogi oraz magazyny.Lokalizacja fortów była następująca:
- Fort nr I - Młynki - wybudowany przy szosie do Stężycy w latach 1881-82, z cegły, na kamiennych fundamentach, z takimiż narożnikami i obramowaniami.
- Fort nr II - Mierzwiączka - stanął na podmokłym terenie obok wsi o tej samej nazwie
- Fort nr III - Dęblin - położony na lewym brzegu Wisły w pobliżu wsi Masów
- Fort nr IV - Borowa - wybudowany przy drodze do Bobrownik w odległości około 1,5 km od prawego brzegu Wieprza, na terenie między wsiami Borowa i Skoki.
- Fort nr V - Borek - stanął na lewym brzegu Wisły w pobliżu wsi Borek.
- Fort nr VI - Nagórnik - wybudowany w 1885 na lewym brzegu Wisły na terenie wsi Nagórnik; był fortem najbardziej wysuniętym na zachód. Znany również pod nazwą Fortu Wannowskiego /od nazwiska byłego ministra wojny Rosji, Wannowskiego, autora planów obronnych imperium rosyjskiego pod koniec XIX w/
- Fort nr VII - Głusiec - wybudowany 1883-84, również na lewym brzegu, między wsiami Głusiec a nieistniejącą już wsią Piwonia (obecnie Przewóz)
Wszystkie forty, cytadela i fort Gorczakowa połączone były bitymi drogami wewnętrznymi, a także posiadały łączność telegraficzną z podziemną instalacją.
Trzeba również wspomnieć w tym miejscu o wielkim zapotrzebowaniu na materiały budowlane, przede wszystkim na cegłę. Cegła wyrabiana była głównie w kilku cegielniach na prawym brzegu Wisły (Kleszczówka, Grondy, Lasoń, Moszczanka, Krasnogliny), ale także w Sławczynie, wsi położonej na lewym brzegu.
Kształt, jaki twierdza dęblińska posiadała w końcu XIX wieku odpowiadała najbardziej nowoczesnym wzorom, wypracowanym zresztą przez słynną rosyjską szkołę fortyfikacyjną, na czele z inżynierami: Tielakowskim, Todtlebenem, Zieliczką. Właśnie główny inicjator modyfikacji twierdzy dęblińkiej Todtleben znany jest m. in. z tego, że swoimi poglądami na temat fortyfikacji wyprzedził ówczesny poziom europejski o co najmniej pół wieku, głosząc i stosując w praktyce ideę oddzielenia artylerii od piechoty w systemie obronnym twierdzy.
Przemyślenia Todtlebena realizowane były w oparciu o trzy zasady:
- Siła oporu punktów ufortyfikowanych zależy od możliwości utrzymania głównych punktów oporu
- Całą uwagę należy skierować na umożliwienie samodzielnego
- , silnego oporu przez punkty oporu Korzystniej jest ciężką artylerię umieszczać nie w fortach (bastionach), a na międzypolach pod osłoną tych pierwszych. Dzięki takiemu ustawieniu nieprzyjaciel będzie zmuszony do rozproszenia swego ognia, mniej narażając same fory na zniszczenie.
Druga połowa XIX w to gwałtowny rozwój myśli technicznej, mającej zastosowanie w pierwszym rzędzie w dziedzinie wojskowości. Wprowadzenie lufy gwintowanej /1858/, zastosowanie prochu bezdymnego /1884/, zamka artyleryjskiego /1854/, udoskonalenie granatu /1885/, karabinu powtarzalnego /1861/ i karabinu maszynowego /1883/ - wywołuje zasadnicze zmiany w sztuce wojennej, a zatem i w fortyfikacji. Przemianom tym uległa i twierdza Iwangorod. Istotnym czynnikiem w modernizacji twierdzy w tym czasie były doświadczenia wojny krymskiej /1853 - 56/, a w szczególności obrona Sewastopola, oraz przełom, jaki nastąpił w wówczas w rozwoju artylerii. To wówczas zwiększa się donośność dział, strzelających już skutecznie na odległość 2-3 km pociskami wybuchającymi, granatami i szrapnelami, ładowanymi od tyłu do armat o gwintowanych lufach.
Następnym etepem rozwoju sztuki fortyfikacyjnej są doświadczenia wojny rosyjsko - tureckiej /1877-78/, w czasie której szeroko użyto gwintowanych karabinów odtylcowycu i artylerii dalekonośnej.
Zgodnie z rosyjskim planem wojennym z 1882 nastąpiły intensywne przygotowania m.in. inżynieryjne przyszłego teatru wojny. Budowane są drogi dojazdowe, magazyny, następuje dyslokacja wojsk, wreszcie powstaje Nadwiślański Rejon ufortyfikowany, którego podstawą są trzy twierdze na linii Wisły: Modlin, Warszawa i Dęblin, dające swobodę manewru na obu brzegach Wisły, Bugo-Narwi i Wieprza, oraz stwarzające dogodne przedmościa dla przyszłych operacji na lewym brzegu Wisły.
W 1890 zapada decyzja o kolejnej przebudowie umocnień Iwangorodu; niestety, na skutek coraz częściej pojawiających się opinii o małej przydatności twierdzy w przyszłych działaniach wojennych, prace modernizacyjne ograniczyły się do wzmocnienia betonem kazamat, kojców i potern w trzech fortach położonych na lewym brzegu Wisły. Pod koniec XIX w w twierdzy rozbudowano też magazyny artleryjskie, wzniesino i zorganizowano warsztaty rusznikarskie oraz prochownię.
W tym też czasie na obszarze między fortem Gorczakowa a fortem Wannowskiego, we wsi Zajezierze, wzniesiono obszerne koszary przystosowane do stacjonowania piechoty i artylerii. Koszary te stanowiły główne zaplecze placu broni twierdzy dęblińskiej na lewym brzegu Wisły. Składały się z dwóch obozów, znanych w okresie niepodległości, gdy stacjonował w nich 28. pułk artylerii lekkiej WP, pod nazwami obozu Kościuszki i obozu Traugutta.
Rdzeniem koszar był obóz w Zajezierzu. Usytuowane tu były budynki dowództwa, administracji, izby żołnierskie, stajnie, kuźnie, ujeżdżalnia, izba chorych, kuchnia itp. W drugim obozie, zlokalizowanym obok wsi Głusiec znajdowały się magazyny oraz budynki mieszkalne dla kadry.
Koszary wybudowano w pobliżu linii kolejowej Dęblin - Radom; powstała tam wkrótce stacja kolejowa Zajezierze, a na jwj terenie zbudowano rampę kolejową, umożliwiającą sprawny wyładunek i załadunek ludzi i sprzętu.
Obecnie koszary zajezierskie już nie istnieją, zniszczone i rozebrane po ostatniej wojnie. Jeden z budynków dawnych koszar zaadaptowany jest na kościół parafialny, drugi na ośrodek zdrowia.
Na terenie cytadeli wzniesiono pod koniec XIX w cerkiew prawosławną i kaplicę katolicką dla potrzeb religijnych garnizonu. Powstał też cmentarz grzebalny w pobliżu reduty Zajączka, na terenie znanym dziś pod nazwą Balonna.
W pobliżu twierdzy, na terenie wsi Dęblin i Modrzyce powstała w dość krótkim czasie osada, spełniająca głównie funkcje handlowe, pod nazwą Irena /od imienia żony Teodora Paskiewicza, syna Iwana - namiestnika/.
W tym czasie wszystkie prace budowlane na terenie twierdzy prowadzone były pod kierunkiem wybitnych architektów: Piotra Karasińskiego, Mateusza Ornano - Chiratellego, a prawdopodobnie też Henryka Markoniego, bowiem zachowały się jego niezrealizowane projekty z 1852 dwóch bram /neogotyckiej i neoromańskiej/ dla twierdzy.
